Co wpływa na nasze wybory żywieniowe?

Zapewne nieraz zastanawialiście się, co wpływa na to, jakie jedzenie wybieramy. Dlaczego sięgamy po takie pożywienie, a nie inne i jakie czynniki mają na to wpływ?

Co wpływa na nasz sposób odżywiania się?

Na to, co jemy, oddziałuje wiele czynników. Na część z nich nie mamy wpływu – już sam kraj, w którym się urodziliśmy, religia, poziom wykształcenia i zamożność naszych rodziców wpływa na nasz sposób odżywiania się. Możemy cierpieć na pewne choroby, np. alergie pokarmowe, które sprawiają, że odrzucamy pożywienie, które nam szkodzi. Niebagatelny wpływ na naszą dietę ma otoczenie, w którym żyjemy, to co je nasza rodzina, znajomi, wszechobecne reklamy żywności, praca, którą wykonujemy czy chęć posiadania szczupłej sylwetki.

Często wybieramy produkty, które są łatwo dostępne, proste w przygotowaniu, zwracamy uwagę na cenę, opakowanie, czasem na skład i wartość odżywczą. Niektórzy komponując swój jadłospis kierują się względami etycznymi, wykluczają np. spożycie mięsa. Dla części osób istotny w wyborze może być nawet kraj pochodzenia produktu. Jakie czynniki psychologiczne sprawiają, że dokonujemy takich, a nie innych wyborów?

W psychologii odżywiania się możemy się spotkać z kilkoma modelami analizującymi nasze wybory żywieniowe. W tym tekście chcemy przybliżyć dwa takie modele: rozwojowy oraz psychofizjologiczny.

Model rozwojowy

Ten model wyborów żywieniowych skupia się na roli uczenia się oraz na rozwoju preferencji pokarmowych u dzieci. Mówi się, że okres pomiędzy 1 a 3 rokiem życia jest krytyczny dla rozwoju określonych nawyków żywieniowych. Wzory zachowań utrwalone w ciągu pierwszych lat życia dziecka mają tendencję do przetrwania w przyszłości. Ogromną rolę odgrywają rodzice i rówieśnicy – obserwowanie innych w czasie jedzenia może wpływać na zmianę preferencji pokarmowych.

Przykładowo, jeżeli dziecko widzi, że jego rówieśnicy jedzą jakieś warzywo, samo może nabrać na nie ochoty. Innym przykładem może być badanie, w którym wykazano, że dziecko chętniej jadło nowy produkt, jeśli siedząca obok osoba jadła produkt w takim samym kolorze. Ważne jest również nie tylko, co je osoba obok nas, ale i to, jak wygląda –wykazano, że dziewczynki z nadwagą jadły więcej w towarzystwie innej dziewczyny z nadwagą, niż w obecności osoby o prawidłowej wadze.

Ważną rolę odgrywają również reklamy żywności i wpływ telewizji. Jak wynika z badania analizującego programy dla dzieci poniżej 5 roku życia, niezdrowe produkty były w nich obecne 2 razy dłużej niż zdrowe i ukazywane jako bardziej wartościowe. Już sam fakt oglądania reklam jedzenia wpływa na nasze zachowania żywieniowe – dowiedziono, że dzieci po oglądnięciu reklam pożywienia jadły więcej niż po oglądaniu reklam niezwiązanych z jedzeniem.

Ostrożnie trzeba podchodzić zarówno do traktowania pożywienia jako nagrody, jak i do zakazywania określonych produktów. Przykładowo, próba zachęcenia dziecka do jedzenia warzyw na zasadzie „dostaniesz deser, jak zjesz warzywa” może wzbudzić w dziecku poczucie, że warzywa są czymś negatywnym. Kłopotliwe może okazać się również zabranianie pewnych pokarmów, np. słodyczy. Taki zakaz może spowodować, że dziecko bardziej pragnie tego produktu i gdy ma okazję, np. pod nieobecność matki, chętniej sięga po te zabronione produkty. Kontrola tego, co spożywa dziecko, może być jednak skuteczna, i prowadzić m.in. do tego, że dziecko spożywa więcej zdrowych przekąsek.

Ludzie muszą jeść różnorodne produkty, aby zapewnić organizmowi to, czego potrzebuje. Małe dzieci reagują strachem i unikaniem nowych, nieznanych potraw – jest to tzw. neofobia. Zjawisko to występuje głównie w okresie poniemowlęcym i przedszkolnym, jest silniejsze u chłopców niż u dziewczynek oraz zmniejsza się z wiekiem. Rozwiązaniem tego problemu może być wielokrotna ekspozycja nowych produktów – szacuje się, że potrzeba przynajmniej 8-10 ekspozycji, aby wyraźnie zmienić preferencje dziecka.

Model psychofizjologiczny

Podejście to skupia się na odczuciach głodu i sytości, a także na wpływie zmysłów na wybór pożywienia oraz roli stresu. Dużą rolę w tym modelu przypisuje się neuroprzekaźnikom, takim jak aminy katecholowe (np. noradrenalina – hormon mobilizujący do działania), serotonina (zwana czasem hormonem szczęścia) i peptydy. Na ich podstawie wyróżnia się trzy podstawowe szlaki, które wpływają na zachowania żywieniowe:

• szlak katecholaminowy – wpływa na odczucie sytości między posiłkami
• szlak serotoninowy – wpływa na odczucie sytości w czasie posiłku
• szlak peptydowy – wpływa na odczuwanie przyjemności z jedzenia

Ważną rolę w wyborze pożywienia odgrywają również zmysły. Nie da się ukryć, że wybierając pożywienie kierujemy się głównie jego smakiem, zapachem oraz wyglądem – jeżeli potrawa wygląda nieatrakcyjne lub brzydko pachnie, może to skutecznie zniechęcić do jedzenia. Kolejnym czynnikiem który wpływa na to, co i ile jemy jest stres. Ludzie nie reagują tak samo na stresujące wydarzenia – jedni nie mogą nic przełknąć, a inni się objadają, więc jest to bardzo indywidualna reakcja.

Na to, ile jemy ma również wpływ to, czy jesteśmy rozproszeni – tutaj pojawia się zjawisko bezmyślnego jedzenia, kiedy jemy, będąc skupionym na czymś innym, np. na oglądaniu telewizji. Taka sytuacja sprawia, że jemy więcej i nie zdajemy sobie czasem z tego sprawy. Rozwiązaniem może być przegryzanie warzyw lub owoców, kiedy np. oglądamy ulubiony serial.

W tekście poruszyliśmy tylko niektóre czynniki wpływające na to, jakie jedzenie wybieramy. Ważne jest, aby świadomie dokonywać wyborów żywieniowych już jako dorosłe osoby i walczyć z nieprawidłowymi nawykami wyniesionymi z dzieciństwa.

Autor: dietetyk Joanna Gaweł.

Źródła:

1) Wybory żywieniowe [w:] Ogden J. Psychologia odżywiania się. Od zdrowych do zaburzonych zachowań żywieniowych. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011: 33-66
2) Weker H, Barańska M, Strucińska M. Poradnik żywienia dziecka w wieku od 1 do 3 roku życia. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2014